In juni 2013 presenteerde het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Utrecht de resultaten van de nieuwe werkwijze op het gebied van jeugdzorg. Het Verwey-Jonker Instituut heeft de pilot op resultaten beoordeeld. Daaruit blijkt dat Utrechtse aanpak in de meeste gevallen betere resultaten boekt tegen lagere kosten in vergelijking met de huidige hulpverlening. De nieuwe aanpak is nodig omdat het kabinet met ingang van 2015 alle zorg voor jeugd wil overhevelen naar de gemeenten, met een budgetkorting van 15%. De gemeente krijgt dan de regie over de hele jeugdketen.

Buurtteam Jeugd & Gezin

• in iedere wijk een team van gezinswerkers
• voor gezinnen die problemen hebben met de opvoeding van hun kinderen
• maar ook voor vragen op andere leefgebieden (bijv. financiën, wonen, relatieproblemen, zoeken naar werk)
• de taken van het schoolmaatschappelijk werk op de basisschool uitvoeren
• inclusief transitie Passend Onderwijs

De gemeente Utrecht kiest ervoor om in iedere wijk een team van gezinswerkers te stationeren. Dit Buurtteam Jeugd & Gezin is er voor gezinnen die problemen hebben met de opvoeding van hun kinderen, maar ook voor vragen op andere leefgebieden, zoals bijvoorbeeld financiën (schulden), wonen, relatieproblemen en het zoeken naar werk. De gezinswerker werkt samen met het gezin aan een duurzame oplossing en is dus niet zozeer vraagbaak. Het Buurtteam werkt wijkgericht en heeft ook de werkplek in de wijk. Tegelijk vervangt het Buurtteam Jeugd & Gezin het schoolmaatschappelijk werk op de basisscholen in de wijk. Het Buurtteam werkt op de basisschool samen met adviseurs uit het speciaal onderwijs, in het kader van de transitie Passend Onderwijs. Het doel van Passend Onderwijs is om kinderen met leerproblemen langer op de basisschool te houden.

Integraliteit, gezonde ontwikkeling en veiligheid voorop

• integraal werken
• bewaking gezonde ontwikkeling en veiligheid van kinderen

Naast dat het Buurtteam Jeugd & Gezin integraal in de gezinnen werkt, bewaakt het ook de gezonde ontwikkeling en de veiligheid van kinderen in het gezin. Dit is een integraal onderdeel van de werkwijze. Deze taak ligt nu nog als aparte taak bij Bureau Jeugdzorg, maar in Utrecht spreken de gezinswerkers van het Buurtteam Jeugd & Gezin de ouders aan op hun verantwoordelijkheid voor de opvoeding van hun kinderen. Als een gezin niet langer aan de basisvoorwaarden voor veilig en gezond opgroeien voldoet, meldt de gezinswerker dit bij de ouders en bij Bureau Jeugdzorg (BJZ). Na tussenkomst van de Raad voor de Kinderbescherming maakt de gezinswerker samen met de gezinsvoogd van BJZ en de ouders een plan om de veiligheid en gezonde ontwikkeling van het kind te verbeteren.

Eén gezin, één plan, één medewerker

In de oude situatie zouden er apart, per kind verschillende functionarissen van BJZ en de Jeugdhulpverlening (de ‘geïndiceerde jeugdzorg’) bij het gezin komen. Dus bij meerdere kinderen in één gezin, meerdere hulpverleners met ieder hun eigen plan voor een kind. De ouders moeten zelf voor afstemming van de plannen zorgen. In de nieuwe Utrechtse situatie voert de nieuwe gezinswerker een (groot) deel van de geïndiceerde jeugdzorg uit. In het opgestelde gezinsplan worden ook de andere leefgebieden meegenomen en met het gezin opgepakt door de gezinswerker van het Buurtteam Jeugd & Gezin. De gemeente Utrecht werkt op deze manier het principe uit van 1 gezin, 1 plan, 1 medewerker. Omdat het gezin ook voor andere vragen bij de gezinswerker aan kan kloppen en de gezinswerker op de basisschool aanwezig is, krijgt het Buurtteam Jeugd & Gezin sneller signalen als er iets met het kind is. Om dit vervolgens met de ouders op te pakken. In deze brede, generalistische benadering is de gezonde ontwikkeling en veiligheid van het kind een integraal onderdeel van de werkwijze.

Laagdrempelig: mét het gezin

Het Buurtteam is laagdrempelig bereikbaar. Er zijn geen aanmeldformulieren of indicaties nodig. Gezinnen en instanties kunnen bellen of mailen. Of ouders komen de gezinswerkers tegen op straat of op het schoolplein, maar ook op de peuterspeelzaal of het Centrum voor Jeugd en Gezin. Als iemand een vraag of probleem signaleert bij het gezin, zal de gezinswerker altijd vragen of de desbetreffende hulpverlener zijn/ haar zorg al met de ouders of het kind besproken heeft. Dit voorkomt volgens het Buurtteam praten over de ouders en hun kind en stimuleert praten met ouders en kinderen. Deze opstelling moet de regie over het leven en de hulp weer terugbrengen bij de ouders. Een ander onderdeel van de werkwijze van het Buurtteam Jeugd & Gezin is het betrekken van het sociaal netwerk van het gezin bij de oplossing, vanuit de vraag: wie wil dat het goed gaat met je kind? Ook dit moet er toe bijdragen dat de regie bij de ouders ligt. Andere hulpverleners moeten erg wennen aan de handelswijze, dat het Buurtteam structureel alleen met de ouders (erbij) wil praten over het kind en problemen thuis. Toch blijkt uit het evaluatie-onderzoek dat ouders dit een verademing vinden en inderdaad het gevoel hebben dat zij zelf de regie weer in handen hebben. Er is een hoge klanttevredenheid.

Geen beperking in tijd

Het Buurtteam heeft geen beperking in tijd of wat ze in het gezin doen. De grens ligt bij het uitvoeren van praktische hulp thuis en lichaamsgebonden zorg. Voor de gewone opvoedvragen verwijst het Buurtteam naar de Jeugdgezondheidszorg, het consultatiebureau of het welzijnswerk. Als er diagnostiek of behandeling plaats moet vinden, gebeurt dat nu nog via een indicatie van BJZ of de huisarts. Maar in de toekomst is het idee dat het Buurtteam zelf naar eigen inzicht een beroep doet op gespecialiseerde zorg, diagnostiek en behandeling. Inmiddels heeft de werkwijze geleid tot een forse afname van indicaties voor Jeugdzorg in de pilotgebieden. Ook is het aantal hulpverleningstrajecten op de betreffende basisscholen afgenomen, zoals sociale vaardigheidstrainingen.

In gesprek

Het is lang niet altijd een opvoedingsprobleem, waardoor het Buurtteam Jeugd & Gezin in een gezin komt. Meestal is de aanleiding een schuldprobleem of relatieprobleem. Maar huiselijk geweld of kindermishandeling komen ook voor. In al die gevallen stapt de gezinswerker op het gezin af, na introductie van de hulpverlener die de eerste zorg bij het gezin heeft aangekaart. Als het gezinsprobleem de veiligheid of gezonde ontwikkeling van het kind/ de kinderen bedreigt, dan maakt de gezinswerker van het Buurtteam Jeugd & Gezin met de ouders een zogenaamd veiligheidsplan. Hier staat in wat er moet gebeuren zodat het voor de kinderen veilig en gezond is. In het ergste geval worden de kinderen op een ander adres onder gebracht, nog altijd in overleg met de ouders. Dit alles vanuit het werkprincipe dat de ouders onderdeel zijn van de oplossing en niet het probleem. Door voortdurend met de ouders in gesprek te zijn en de gevolgen voor de kinderen te benoemen, bereikt het Buurtteam bijvoorbeeld dat gedwongen huisuitzetting wegens huurschuld door de woningcorporatie wordt voorkomen. Ook blijkt dat ouders eerder problemen met werk en relaties verbeteren en met de school overleggen hoe de situatie thuis de leerproblemen van hun kind kan oplossen.

Experts van het gewone leven

De generalistische aanpak op alle leefgebieden doet vermoeden dat de gezinswerker van het Buurtteam Jeugd & Gezin een duizendpoot is, met een schier onmogelijke kennis. Hoewel de gezinswerkers ervaren krachten zijn, hebben zij niet bij voorbaat alle kennis in huis. Deels halen zij kennis bij collega’s en waar het om procedures gaat, trekken zij samen op met het gezin, in gesprek met de instantie. Zo belt de gezinswerker bijvoorbeeld met de eigen mobiele telefoon naar de gemeentelijke Sociale Zaken, met het geluid op de externe speaker zodat de ouder meeluistert met wat er gezegd wordt. Een andere keer bereid de gezinswerker het gesprek voor en voert de ouder zelf het gesprek. Door de leerervaring van iedere situatie te delen, bouwt het Buurtteam Jeugd & Gezin eigen expertise op. Ook wel Action Learning genoemd. Zelf beschouwen ze zich als ‘experts van het gewone leven’. Als achtergrond hebben de gezinswerkers: gezinsvoogd, (school)maatschappelijk werker, MEE-consulent, Gezinswerker Multi Problem, Jeugdhulpverlener, ambulant gezinswerker geïndiceerde jeugdzorg, enz.

Voortdurende reflectie

Kritisch punt is de veiligheid en gezonde ontwikkeling van de kinderen. Opnieuw actueel na het drama in Zeist. Er wordt in het Buurtteam Jeugd & Gezin veel aandacht besteed aan alertheid op zogenaamde kindsignalen. Voortdurende reflectie op het eigen handelen en bevraging op de eigen waarneming moeten de gezinswerkers scherp houden en dergelijke drama’s voorkomen in de toekomst. Voor de volle honderd procent is dat helaas niet mogelijk.

Betere resultaten voor minder geld

Het Verwey-Jonker Instituut heeft de pilot op resultaten beoordeeld. Daaruit blijkt dat de Utrechtse aanpak in de meeste gevallen betere resultaten boekt tegen lagere kosten in vergelijking met de huidige hulpverlening. In zeker drie van de tien gevallen waren zowel de kosten substantieel lager en het effect substantieel groter. Voor het college is dit reden om de ontwikkelde werkwijze verder te ontwikkelen en na besluitvorming in de Gemeenteraad in te voeren in de hele stad.